Istorijat vakcina
Vakcinacija predstavlja najefikasniju mjeru primarne prevencije u sprječavanju nastanka takozvanih infektivnih, odnosno zaraznih bolesti, te je kao takva postala glavna prekretnica u viševjekovnoj borbi čovječanstva protiv ovog tipa bolesti. Treba znati da su vakcine sačuvale više ljudskih života nego bilo koji drugi medicinski izum u istoriji čovječanstva (1,2).
Smatra se da je moderna istorija vakcina počela krajem XVIII vijeka otkrićem imunizacije protiv velikih boginja od strane Edvarda Dženera. Ovaj ključni korak u razvoju vakcina doveo je do značajnog napretka u prevenciji većeg broja zaraznih bolesti vakcinama, kao što su tifus, kuga i kolera. Svaki dalji napredak u razvoju vakcina doveo je do značajnog smanjenja obolijevanja i umiranja uzrokovanih infekcijama, oblikujući tako naše moderne kulture (3).
Kako je znanje o mikrobiologiji i imunologiji raslo tokom XX vijeka, razvijene su tehnike koje su omogućile brz napredak u razvoju vakcina za prevenciju poliomijelitisa, varičele, gripa i drugih uzročnika. Tu se nije zaustavio put razvoja vakcina već naprotiv, on iz godine u godinu sve više ubrzava i kako nauka o vakcinologiji nastavlja da brzo evoluira, znanje o prošlosti stavlja dodatni naglasak na važnost razvoja sigurnih i efikasnih strategija za prevenciju zaraznih bolesti u XXI vijeku (3).
Izvor: www.who.int
Najmanje od XV vijeka ljudi su, u različitim dijelovima svijeta, pokušavali da spriječe obolijevanje namjerno izlažući zdrave ljude velikim boginjama – praksa poznata kao variolacija (prema nazivu za velike boginje la variole). Neki izvori ukazuju da su se ove prakse upotrebljavale još 200 godina prije nove ere. Sa druge strane, postoje zapisi da su budistički monasi pili zmijski otrov da bi postigli imunitet na ugriz zmije, a da se variolacija (sticanje imuniteta na velike boginje) praktikovala u Kini u XVII vijeku, tako što su mazali kožu sekretom dobijenim iz kravljih boginja (2,4).
Postoje zapisi da je 1721. godine Lejdi Meri Vortli Montagu donijela u Evropu preparat nalik vakcini protiv velikih boginja, tražeći da njene ćerke budu tretirane preparatom na način na koji je primijetila da se to radi u Turskoj. Bendžamin Džesti 1774. godine prvi testira hipotezu da infekcija takozvanim kravljim boginjama (virus vakcinije) – virusom od kog uglavnom obolijevaju goveda, ali koji se može prenijeti i na ljude – može zaštititi osobu od velikih boginja (2).
Izvor: www.who.int
Sve ovo dovelo je do toga da se Edvard Džener smatra izumiteljem vakcine kao preparata onakvog kako je danas poznajemo. Do svog izuma došao je 1796. godine, nakon što je sedmogodišnjem dječaku ubrizgao virus vakcinije (kravljih boginja) i na taj način kod njega razvio imunitet na velike boginje. Tako je već dvije godine kasnije razvijena prva vakcina protiv velikih boginja, a tokom XVIII i XIX vijeka, u različitim djelovima svijeta, započelo je sistematsko sprovođenje masovne imunizacije protiv velikih boginja koje je kulminiralo njenim globalnim iskorjenjivanjem 1979. godine. Napoleon Bonaparta i Tomas Džeferson vakcinisali su svoje trupe ovom vakcinom i tako odali priznanje izumu vakcine, ali i razbili strahove opšte populacije u nešto što je predstavljalo novinu u medicinskom tretmanu (2,4).
U nastavku razvoja vakcine posebno se ističu eksperimenti Luja Pastera koji su doveli do razvoja žive atenuirane vakcine protiv kolere i inaktivirane vakcine protiv antraksa kod ljudi (1897. i 1904. godine), a ujedno se smatra i prvom osobom koja je uspjela da u laboratorijskim uslovima proizvede vakcinu (vakcina protiv pileće kolere kod pilića) i da dovede do prevencije bjesnila kod osobe nakon izloženosti virusu bjesnila upotrebom vakcina (2,4).
Vakcina protiv kuge otkrivena je takođe krajem XIX vijeka, a naredni period (između 1890. i 1950. godine) doveo je do razvoja bakterijskih vakcina, kao što je jedna od najpoznatijih vakcina Bacillis-Calmette-Guerin (BCG), koja se i danas koristi u prevenciji TBC-a, a posebno u prevenciji njegovih komplikacija i težih oblika (4).
Postoje zapisi da je 1721. godine Lejdi Meri Vortli Montagu donijela u Evropu preparat nalik vakcini protiv velikih boginja, tražeći da njene ćerke budu tretirane preparatom na način na koji je primijetila da se to radi u Turskoj. Bendžamin Džesti 1774. godine prvi testira hipotezu da infekcija takozvanim kravljim boginjama (virus vakcinije) – virusom od kog uglavnom obolijevaju goveda, ali koji se može prenijeti i na ljude – može zaštititi osobu od velikih boginja (2).
Vakcina protiv kuge otkrivena je takođe krajem XIX vijeka, a naredni period (između 1890. i 1950. godine) doveo je do razvoja bakterijskih vakcina, kao što je jedna od najpoznatijih vakcina Bacillis-Calmette-Guerin (BCG), koja se i danas koristi u prevenciji TBC-a, a posebno u prevenciji njegovih komplikacija i težih oblika (4).
Aleksandar Gleni uspio je da 1923. godine usavrši metodu za inaktivaciju toksina tetanusa formaldehidom, a ista metoda korišćena je za razvoj vakcine protiv difterije 1926. Razvoj vakcine protiv takozvanog velikog kašlja trajao je znatno duže, a vakcina je prvi put licencirana za upotrebu u SAD 1948. godine (4).
Metode razvoja kultura virusnog tkiva bile su u posebnom fokusu u periodu od 1950. do 1985. što je dovele do pojave Salk (inaktivirane) poliomijelitis vakcine i Sabin (žive atenuirane oralne) polio vakcine. Višedecenijska masovna imunizacija protiv dječje paralize iskorijenila je bolest koja je bila uzročnik umiranja i invaliditeta velikog broja djece i odraslih iz mnogih regiona širom svijeta. Mora se navesti da je, uz velike boginje, civilizacija bila na pragu da potpuno iskorijeni i polio virus, ali da se zbog jačanja antivakcinalnog lobija i vjerskog fanatizma u nekim regionima svijeta to nije desilo (4).
U XX vijeku na polju razvoja vakcina protiv virusnih oboljenja razvijeni su oslabljeni sojevi malih boginja, zauški i rubeole. Zbog karakteristika samog virusa i postojanja djelotvorne vakcine, takozvane male boginje, odnosno morbili, predstavljaju sljedeću bolest koju je moguće u potpunosti iskorijeniti (4). Za to je neophodna sistematizovana, blagovremena i kontinuirana primjena masovne imunizacije protiv ovog uzročnika.
Izvor: www.who.int
Počev od pojave pandemijskog soja gripa nazvanog Španska groznica, koji je tokom 1916. i 1917. godine odnio milione života, poseban izazov u razvoju vakcina predstavljaju vakcine kojim bi se prevenirali različiti tipovi virusa gripa (2). Poseban izazov za razvoj djelotvornih vakcina protiv gripa predstavlja to što je riječ o virusu koji ne cirkuliše samo među ljudima, već i među životinjama i koji karakteriše mogućnost manjih i većih mutacija, te se bitka preselila na pokušaj anticipiranja mutacija koje se mogu dogoditi, kako bi se blagovremeno reagovalo na nove sojeve sa pandemijskim potencijalom.
Uprkos dokazima o poboljšanju zdravlja od uvođenja programa imunizacije, te sačuvanim stotinama miliona života, u nekim grupama je uvijek postojala otpornost ka vakcinama, te se može reći da je otpor ka vakcinaciji star i kao sama borba za nastanak vakcina. Tako su kasne sedamdesete i osamdesete godine prošlog vijeka obilježili mnogobrojni sudski sporovi i posljedično smanjene profitabilnosti na polju proizvodnje vakcina, što je na kraju dovelo do pada broja kompanija koje proizvode vakcine. Navedeni pad djelimično je zaustavljen implementacijom Nacionalnog programa za kompenzaciju usljed štetnih posljedica izazvanih vakcinacijom u SAD 1986. godine.
Nasljeđe ove ere živi do današnjih dana i ogleda se u krizama snabdijevanja i kontinuiranim medijskim naporima rastućeg lobija protiv vakcinacije (4). Sve ovo, uz posljedično smanjenje straha od takozvanih zaraznih bolesti usljed djelotvornosti postojećih vakcina, dovelo je do sporijeg napretka u evoluciji vakcina u odnosu na prošlost sve do izbijanja COVID-19 pandemije 2020. godine, kada se akcenat opet vraća na najdjelotvorniju preventivnu mjeru protiv ovog tipa bolesti (2).
U protekle dvije decenije primjena molekularne genetike i njen povećani uvid u imunologiju, mikrobiologiju i genomiku primijenjen je na vakcinologiju. Trenutni uspjesi uključuju razvoj rekombinantnih vakcina protiv hepatitisa B, manje reaktogene acelularne vakcine protiv velikog kašlja i nove tehnike za proizvodnju vakcina protiv sezonskog gripa (4).
Molekularna genetika postavlja scenu za svijetlu budućnost za vakcinologiju, uključujući razvoj novih tipova vakcina (npr. DNK vakcine, vakcine zasnovane na virusnim vektorima, biljne vakcine i lokalne formulacije), nove adjuvanse, razvoj efikasnijih vakcina protiv tuberkuloze i vakcina protiv citomegalovirusa (CMV), herpes simpleks virus (HSV), respiratorni sincicijalni virus (RSV), stafilokoknu bolest, streptokoknu bolest, pandemijski grip, COVID, šigelu, HIV i šistosomijazu, kao i terapijske vakcine za alergije, autoimune bolesti i bolesti zavisnosti (4).
Smatra se da je moderna istorija vakcina počela krajem XVIII vijeka otkrićem imunizacije protiv velikih boginja od strane Edvarda Dženera. Ovaj ključni korak u razvoju vakcina doveo je do značajnog napretka u prevenciji većeg broja zaraznih bolesti vakcinama, kao što su tifus, kuga i kolera. Svaki dalji napredak u razvoju vakcina doveo je do značajnog smanjenja obolijevanja i umiranja uzrokovanih infekcijama, oblikujući tako naše moderne kulture (3).
Kako je znanje o mikrobiologiji i imunologiji raslo tokom XX vijeka, razvijene su tehnike koje su omogućile brz napredak u razvoju vakcina za prevenciju poliomijelitisa, varičele, gripa i drugih uzročnika. Tu se nije zaustavio put razvoja vakcina već naprotiv, on iz godine u godinu sve više ubrzava i kako nauka o vakcinologiji nastavlja da brzo evoluira, znanje o prošlosti stavlja dodatni naglasak na važnost razvoja sigurnih i efikasnih strategija za prevenciju zaraznih bolesti u XXI vijeku (3).
Sa uvođenjem novih tehnika u proizvodnji vakcina za očekivati je da će doći i do novih tipova zabrinutosti među opštom populacijom, zbog čega treba insistirati na blagovremenom i tačnom komuniciranju dostupnog znanja iz ove oblasti, jer samo tako možemo pojedinca osnažiti da donese pravi izbor za sebe i svoju okolinu. Ne treba zaboraviti da bitka protiv takozvanih zaraznih bolesti ne predstavlja samo individualnu bitku, već potrebu društva da se kao cjelina odupre zajedničkim odgovorom i sa sviješću da samo kolektivnim odgovorom (koji se ogleda i u sticanju kolektivnog imuniteta gdje je primjenjivo) možemo učiniti život budućih naraštaja bezbjednijim, uz imanje na umu da su to isto uradile prošle generacije, oslobađajući nas na taj način ogromnog tereta obolijevanja i umiranja od zaraznih bolesti, kao i života sa posljedicama nakon bolovanja od istih. Strah kao motiv je uvijek kratkog daha i popušta onda kada počnemo da dobijamo bitku, dok je znanje i razumijevanje značajnosti određenog tipa ponašanja nešto što nam omogućava da ne posustanemo dok ne stignemo do željenog cilja – do pobjede nad onim uzrokovačima zaraznih bolesti gdje god je to moguće (2,5).