Javnozdravstveni skrining je glavna komponenta sekundarne prevencije i kao takav ima za cilj rano otkrivanje i liječenje bolesti, prije nego što se pojave znaci i simptomi obolijevanja. U njegovom fokusu su populacije u kojima se moglo razviti neko oboljenje, ali se ono nalazi u najranijoj fazi, odnosno naizgled zdravi pojedinci kod kojih postoje patološke promjene, ali bez očiglednih simptoma i znakova koji se mogu detektovati tokom rutinske posjete ljekaru (1).
Skrining programi usmjereni su na one bolesti kod kojih postoje faktori rizika koji se mogu izmjeriti, odnosno detektovati određenim testovima, ili postoji patološko stanje koje prethodi pojavi vidljive bolesti (1). Ujedno, skrining se može primijeniti samo kada prirodna istorija bolesti uključuje postojanje ranog perioda u kome se oboljenje lako identifikuje i liječi (čime se omogućava prekid progresije u ozbiljniji stadijum obolijevanja) (1,2).
Zavisno od skrining metode i fokusa skrining programa, osobama označenim u okviru skrininga kao pozitivnim, mogu se ponuditi informacije, dalji dijagnostički testovi i odgovarajući tretman kako bi se smanjio rizik i/ili komplikacije koje proizlaze iz bolesti ili stanja koja se detektuje skriningom. Skrining je sredstvo koje može spasiti živote, poboljšati zdravstvene ishode, čak i u uslovima ograničenih resursa, programskim sprovođenjem skrininga u populacijama koje mogu biti u povišenom riziku od nastanka nekih bolesti(3).
Kao i uvijek kada je riječ o podjelama na podtipove, postoji više podjela javnozdravstvenog skrininga, a jedna od prijemčivijih je podjela skrininga je na:
- Masovni skrining koji može biti izvođen na čitavoj populaciji ili određenoj široko definisanoj podgrupi opšte populacije, nezavisno od rizika za obolijevanje od bolesti koja je predmet skrininga.
- Selektivni skrining koji se izvodi na određene, strogo definisane grupe, npr. na osobe koji su pod povišenim rizikom ili osobe čiji bi neotkriveni poremećaj mogao da ima tragične posljedice.
- Multipli skrining koji podrazumijeva istovremeno sprovođenje većeg broja različitih skrining testova na istoj populaciji u cilju otkrivanja različitih patoloških stanja.
- Oportunistički skrining koji je ograničen na one osobe koji se javljaju ljekaru nezavisno od stanja koje je predmet skrininga (4).
Svi ovi tipovi skrininga mogu se sprovoditi u okviru definisanih programa, što znači da prije toga koraci u skriningu moraju biti detaljno definisani kroz strateška dokumenta (4).
Zbog značaja koje imaju kroz učestalost obolijevanja i visoke smrtnosti, ali i značajnog poboljšanja prognoze djelotvornosti terapijskih tretmana ukoliko se detektuju u pravom momentu, maligne bolesti su najčešće predmet programskih skrininga. U vremenima u kojima živimo skrining predstavlja jednu od najdjelotvornijih metoda u borbi protiv ove skupine bolesti (1,2,4).
Skrining testovi, kao glavno sredstvo skrininga, moraju imati određene karakteristike da bi bili primjenjivani na populaciji (valjanost, pouzdanost, jednostavnost, bezbjednost, prihvatljivost, ali i jeftinoća) i ono što posebno treba istaći – oni uglavnom ne predstavljaju definitivne dijagnostičke metode, već samo izdvajaju ona lica koja je neophodno podvrgnuti dodatnim dijagnostičkim metodama.
Zato je neophodno da zdravstveni sistem, u kom se odvijaju skrining programi, ima dovoljno kapaciteta da svim onim licima označenim kao pozitivnim u okvirnu skrininga programa pruži blagovremenu mogućnost dodatne dijagnostike, kako bi se moglo utvrditi je li osoba ispravno klasifikovana skrining testom kao pozitivna. Blagovremeno završenom definitivnom dijagnostikom omogućava se da osoba ne izađe iz one faze razvoja bolesti u kojoj primjena terapeutskih mjera značajno mijenja ishod obolijevanja i dovodi do izlječenja i/ili sprečavanja komplikacija (1,2,4,5).
Sa druge strane, neophodna je i svjesnost pojedinca da redovnim učešćem u organizovanim skrining programima i periodičnim podvrgavanjima skrining testovima čuvamo sopstveno zdravlje i ostavljamo mogućnost za blagovremenu terapeutsku reakciju u slučaju potrebe (1,4).