Infekcija humanim papiloma virusom (HPV) je najčešća polno prenosiva infekcija. Postoji mnogo različitih HPV tipova, a neke HPV infekcije mogu uzrokovati zdravstvene probleme, uključujući genitalne bradavice i rak. Postoje vakcine koje mogu spriječiti pojavu ovih zdravstvenih problema. HPV je drugačiji virus od npr. HIV (virusa humane imunodeficijencije) i HSV (herpes simpleks virusa) (1).
HPV je grupa virusa od kojih oko 40 može izazvati infekcije na genitalnim organima. Najmanje 14 tipova HPV-a su ”visokorizični“ jer mogu uzrokovati rak grlića materice kod žena, a povezani su i sa drugim karcinomima kao što su anogenitalni karcinomi i karcinomi glave i vrata kod muškaraca i žena. HPV 16 i HPV 18 su najčešći ”visokorizični“ tipovi, koji uzrokuju oko 70% svih slučajeva raka grlića materice. HPV tipovi „niskog rizika“, od kojih su najčešći HPV 6 i HPV 11, odgovorni su za oko 90% slučajeva kondiloma (genitalne bradavice) (2).
Iako je većina HPV infekcija bez simptoma i prolazi spontano, mogu se razviti dugotrajne, stalne (perzistentne) infekcije koje dovode do genitalnih bradavica, stanja koja prethode razvoju karcinoma, kao i karcinoma grlića materice, anusa, usne duplje i ždrijela kod žena i muškaraca. Na vezu između raka grlića materice i seksualnog ponašanja sumnjalo se više od 100 godina, a ustanovljena je epidemiološkim studijama 1960-ih godina. Početkom 1980-ih, pokazalo se da ćelije raka grlića materice sadrže genetski materijal (DNK) HPV. Epidemiološke studije koje su pokazale konzistentnu povezanost između HPV-a i raka grlića materice objavljene su 1990-ih, a skorije je HPV identifikovan i kao uzrok nekih drugih karcinoma (3).
Humani papiloma virusi
HPV se sastoji od porodice malih, dvolančanih DNK virusa koje inficiraju epitel (kožu i sluzokožu). Postoji 231 različitih tipova ovog virusa (4). Većina HPV tipova inficira epitel kože i može uzrokovati uobičajene kožne bradavice. Oko 40 vrsta inficira epitel sluzokože; oni su kategorizovani prema njihovoj epidemiološkoj povezanosti sa rakom grlića materice. Infekcija sa niskorizičnim ili neonkogenim tipovima, kao što je tip 6 ili 11, može uzrokovati benigne ili promjene niskog stepena kod ćelija grlića materice, anogenitalne bradavice i papilome (bradavičaste izlasline) na disajnim pitevima. Visokorizični ili onkogeni tipovi HPV-a mogu da dovedu do razvoja raka grlića materice i drugih anogenitalnih karcinoma. Visokorizični tipovi (uključujući tipove 16, 18 i druge) mogu uzrokovati izmjene ćelija grlića materice niskog stepena, izmjene ćelija grlića materice visokog stepena (koje su prethode raku) i karcinome genitalne i analne regije. Visokorizični tipovi HPV-a otkriveni su u 99% prekanceroza (promjena koje prethode ili mogu prethoditi raku) grlića materice. Tip 16 je osnovni uzrok oko 50% karcinoma grlića materice širom svijeta, a tipovi 16 i 18 zajedno su odgovorni za oko 66% karcinoma grlića materice. Dodatnih pet visokorizičnih tipova, 31, 33, 45, 52 i 58, odgovorni su za još 15% karcinoma grlića materice i 11% svih karcinoma povezanih s HPV-om.
Rak grlića materice je drugi najčešći rak, nakon raka dojke, kod žena u dobi od 15 do 44 godine u Evropskoj uniji. Svake godine u EU otkrije se oko 33 000 novih slučajeva raka grlića materice i 15 000 smrtnih slučajeva. Primarni uzrok raka grlića materice je dugotrajna infekcija nekim specifičnim tipovima humanog papiloma virusa (HPV). HPV je prisutan u većini slučajeva premalignih promjena na grliću materice, koje se dalje mogu razviti u rak (2). Infekcija visokorizičnim tipom HPV smatra se neophodnim uslovom za razvoj raka grlića materice, ali sam po sebi nije dovoljan da izazove rak. Velika većina žena sa HPV infekcijom, čak i onih sa HPV tipovima visokog rizika, ne razvijaju rak. Pored raka grlića materice, visokorizična HPV infekcija je povezana sa manje uobičajenim karcinomima analne i genitalne regije, kao što je rak vulve, vagine, penisa i anusa. Ovi HPV tipovi takođe mogu uzrokovati karcinom usne duplje i ždrijela (3).
HPV infekcija se javlja u bazalnom sloju epitela. Iako je učestalost infekcija visoka, većina infekcija se povlači spontano u roku od godinu do dvije. Mali udio inficiranih osoba postaju trajno inficirane; a uporna infekcija je najvažniji faktor rizika za razvoj raka grlića materice. Kod žena, skvamozne intraepitelne lezije (SIL) grlića materice mogu se otkriti skriningom. Skvamozne lezije niskog stepena (LSIL) često se spontano povuku. Skvamozne intraepitelne lezije visokog stepena (HSIL) se smatraju prethodnicima karcinoma. Ranije su se ove vrste promjena na grliću materice nazivale cervikalna intraepitelna neoplazija (CIN). Ako se ne otkrije i ako se ne liječe, takve promjene mogu napredovati do raka grlića materice godinama ili decenijama kasnije. Nastanak drugih tipova karcinoma povezanih s HPV infekcijama može slijediti sličan tok, iako se o njima manje zna. HSIL na anusu je identifikovan kao prethnodnik analnog karcinoma, HSIL vulve je identifikovan kao prethodnik karcinoma vulve, a identifikovan je i vaginalni HSIL kao prethodnik raka vagine. Infekcija jednim tipom HPV ne sprečava infekciju sa drugim tipom. Od osoba čija je sluzokoža inficirana HPV, 5% do 30% je inficirano sa više tipova virusa (3). Laboratorijska ispitivanja HPV infekcija se otkriva detekcijom DNK HPV iz kliničkih uzoraka. Testovi za otkrivanje HPV-a se značajno razlikuju po svojoj senzitivnostii i specifičnosti, a na detekciju utiče i anatomska regija sa koje je uzet uzorak, kao i metode uzimanja uzoraka. Ovi testovi su odobreni za upotrebu kod žena kao dio skrininga za rak grlića materice ili kao primarni skrining, ili kao ko-test sa citološkim testovima kao što je Papanicolaou (Papa) test. HPV testovi nisu odobreni za upotrebu kod muškaraca. Rezultati serologije (utvrđivanja postojanja antitjela) se ne koriste u rutinskoj praksi (3).
Nije potreban niti preporučen poseban tretman asimptomatske HPV infekcije. Preporučuje se liječenje specifičnih kliničkih manifestacija bolesti povezanih s HPV-om (npr. anogenitalne bradavice, promjene koje mogu prethoditi raku i rak) (3). Pojava HPV infekcija je izuzetno česta u cijelom svijetu. Većina seksualno aktivnih odraslih osoba će imati HPV infekciju u nekom trenutku tokom svog života, iako možda nisu svjesni infekcije (3). Ljudi su jedini prirodni rezervoar za HPV. HPV se prenosi intimnim kontaktom koža na kožu sa inficiranom osobom. Prenos je najčešći tokom vaginalnog, analnog ili oralnog seksa. Studije o novostečenoj HPV infekciji to pokazuju, a infekcija se obično javlja ubrzo nakon prve seksualne aktivnosti. Može doći do autoinokulacije (auto infekcije) sa jednog mjesta na tijelu na drugo. Vrlo rijetko, vertikalni prenos HPV od inficirane majke na dijete može dovesti do stanja koje se naziva juvenilna rekurentna respiratorna papilomatoza (3). Pretpostavlja se da je HPV prenosiv i tokom akutne i uporne/trajne (perzistentne) infekcije. Može se pretpostaviti da je zaraznost visoka zbog velikog broja novih infekcija koje se dešavaju svake godine (3).